| Article Title: नेपाली भाषा: एक परिचय | Date Created:
05/17/2013 | Date Updated:
05/17/2013 | Language:
Nepali | Category:
Education | TranslatorPub.Com Rank:
190 | Views:
2700 | Comments:
0 | Ratings:
0, Average Rating: 0 (10 Max)
| Text:
नेपाली वा नेप्लिज (नेपाली) इन्दो-यूरोपियन भाषा परिवारको इन्दो-आर्यन हाँगाको भाषा हो।
यो नेपालको औपचारिक भाषा र वास्तवमा लिङ्गवा फ्र्यान्का हो र भुटानमा, भारतको केही भागहरूमा र म्यानमार (बर्मा) मा पनि बोलिन्छ। भारतमा, त्यो देशको २३ औपचारिक भाषाहरू मध्ये एक हो: नेपालीसँग भूतपूर्वको स्वतन्त्र राज्य सिक्किम र पश्चिम बंगालको डार्जिलिङ्ग जिल्लामा औपचारिक भाषाको स्थिति छ। नेपाली भाषाको प्रभाव भुटान र बर्माको केही भागहरूमा पनि देख्न सकिन्छ। नेपाली केही तिब्बतो-बर्मन भाषाहरूको नजिकमा विकसित, सबभन्दा प्रख्यात नेपाल भाषा (नेवारी), भएकोले तिब्बतो-बर्मन प्रभावहरू प्रदर्शन गर्छ। नेपाली हिन्दी भाषासँग नजिकसँग सम्बन्धित छ र कहिलेकाहीँ केही हदसम्म पारस्परिक रूपले बुझिने मानिन्छ, तापनि यो संस्कृत उत्पत्तिसँग अझ धेरै परम्परानुयायी र हिन्दी-उर्दू भन्दा कम पर्सियन वा अङ्ग्रेजी रिन शब्द छ।
ऐतिहासिक रूपले, त्यो सर्त नेपाली नेवारीबाट लीन भन्दा पहिला, त्यो भाषा पहिले खासकुरा (खासहरूको भाषा ’धान कृषक’), त्यसपछि गोर्खाली वा गुर्खाली (गुर्खाको भाषा) भनिन्थ्यो। अन्य नामहरू पर्वतिया( “हिमाली भाषा”, नेपालको पर्वतिया मानिसहरूसँग चिन्हिनु) र ल्होटशाम्मिखा(“दक्षिणी भाषा” भुटानका ल्होटशाम्पा मानिसहरूको) समावेश गर्छ। ‘नेपाली’ नाम सन्दिग्ध छ, किनभने पहिले यसको सक्कल उच्चारण नेवारी थियो, राजधानी काठमाडौंको तिब्बतो-बर्मन भाषा।
•
लिपी र साहित्य
नेपाली प्रायः देवनागरी लिपीमा लेखिन्छ, हिन्दी र संस्कृत पनि। नेपालीको इतिहासमा टाक्री लिपीको प्रयोगको पनि केही रेकर्ड छन्, खास गरी पश्चिमी नेपाल, उत्तराखण्ड, र हिमाचल प्रदेशमा। भुजीमोल नेपालको पुरानो लिपी हो, ऐतिहासिक रूपले प्रयोग हुने रञ्जना लिपी अर्को लेखन प्रणाली हो।
अध्यात्म रामायण; सुन्दरनन्द बारा(१८३३); विरसिक्क, अज्ञात लोक कथाहरू सङ्ग्रह; र भानुभक्तद्वारा लिखित दक्षिण एसियाली महाकाव्य रामायणको संस्करणबाट प्रेरित भएर, नेपालीले सय वर्षहरूको छोटो अवधिमा १९ शताब्दीमा स्मरणीय साहित्य विकास गर्यो। तीन-साहित्यकारहरूको पौडेल, देवकोटा, र समको योगदानले नेपालीलाई अन्य विश्व भाषाहरूको स्तरमा पुर्यायो। नेपाल बाहिरका निष्कासित लेखकहरू योगदान, खासगरी दार्जिलिङ र बनारसमा, स्मरणीय छ।
बोल्नेहरूको सङ्ख्या
झन्डै एक-तृतीय नेपालको जनसङ्ख्याले नेपाली मातृ भाषाको रूपमा बोल्छन्। इथनोलोग वेबसाइटले विश्वभरि १७ मिलियन भन्दा धेरै बोल्नेहरू गन्छ, नेपाल भित्र ११ मिलियन समेत (२००१ को जनगणनाबाट)।
पारंपर्येण नेपाली नेपालको पहाड भेगमा बोलिन्छ (पाहाड), खासगरी त्यो देशको पश्चिमी भागमा। काठमाडौं उपत्यकाको पनि यो लिङ्ग्वा फ्र्यान्का हो, हुन त ऐतिहासिक रूपले यो उपत्यकामा नेपाल भाषा (नेवारीको रूपमा पनि चिनिन्नथे) श्रेष्ठ भाषा हो। हाल नेपाली सरकारमा र बढि रहेको स्थानीय जनसङ्ख्याको दैनिक भाषाको रूपमा प्रयोग हुन्छ। तैपनि सरकारको अदालतहरूमा नेपालीको अनन्य प्रयोगलाई चुनौती दिइरहेको छ। मावीस्ट विद्रोहको लक्ष्यहरू मध्ये एक नेपालको अन्य जाति विषयक भाषाहरूको मान्यता हो।
भुटानमा तिनिहरू जसले नेपाली बोल्छन् (ल्होटशाम्पा भनेर चिनिने) यदि स्थानापत्र भएका सबै भुटानी शरणार्थी गने भने जनसङ्ख्याको ३५ प्रतिशत अनुमान गरिन्छ (गैरसरका अनुसार एथ्निक नेप्लिज जनसङ्ख्या ३० देखि ४० प्रतिशत धेरै सम्म अनुमान गरिन्छ, दक्षिणको बहुमतसँग सल्लाह गरी), वा २४२,००० जति। १९८० को पछिल्लो शताब्दीदेखि, १००,००० ल्होटशाम्पा भन्दा बढि भुटानबाट जबरजस्ती बाहिर पठाएका छन्, सरकारले गैरकानुनी विदेशी भनेर आरोप लगाए। तिनिहरूको ठूलो टुक्री अहिंसा पूर्वरक “एथनिक सफा पार्नु” अभियानबाट निष्कासन गरियो र हाल पूर्वी नेपालको शरणार्थी शिविरहरूमा बसोबास गर्छन्।
भारतमा, नेपाली-बोल्ने मानिसको ठूलो सङ्ख्या छ। सिक्किममा ५००,००० नेपाली बोल्नेहरू छन् भन्ने अनुमान छ। पश्चिम बंगालको दार्जिलिङ र जलपैगुरी जिल्लाहरूमा, त्यहाँ १,४००,००० जति नेपाली बोल्नेहरू छन्। भारतको उत्तर-पूर्व (अस्साम, मेघालय, नागाल्यान्ड, मनिपूर, त्रिपूरा, मिजोराम र अरूनाचल प्रदेशको राज्यहरू), त्यहाँ कही मिलियन नेपाली बोल्नेहरू छन्। भारतका धेरै सहरहरूमा नेपाली-बोल्ने मानिसहरूको सङ्ख्या निकै हाजिर छ जस्तै कलक्त्ता, दिल्ली, ब्यागंलोर, भिसाकापटनाम, चेन्नाई, मुम्बाई र हेदर्बाद।
इथनोलोग चित्रहरू नेपालको बलियो जनसङ्ख्या वृद्धिसँग जोडी, २००६ को लागि मातृ भाषा नेपाली भएका २० मिलियन मानिस पुग्ने कल्पना विवेकशील अनुमान हो।
भाषाको इतिहास
लगभग ५०० वर्ष अघि, कर्णाली-भेरी-सेती बेसीका खाहरू पूर्वतिर बसाइ सरे, बस्ने नसकिने खाम हाइल्यान्डहरू पार गरी धान खेतीका लागि मिल्ने गण्डकी बेसीको तल्लो उपत्यकाहरूमा बसाइ गरे। एउटा स्मरणीय विस्तृत परिवार गोर्खामा बसोबास गरे, झन्डै पोखरा र काठमाडौंको आधा बाटोको एउटा सानो राज्य। १८ शताब्दीको पछिल्लो तिर गोर्खाको शासक पृथ्वी नारायण शाहले गुरुङहरू, मगरहरू र अन्य पहाडका आदिवासीहरूको फौज तयार गरे र हिमालयको फेदीमा भएका दर्जनौ साना राज्यहरू विजय गर्न र जम्मा गर्नु गए। थारि सुरुवातको कारणले सक्कल खाहरूको मातृभूमि गोर्खाले विस्थापन गरेकाले, खासकुरा गोर्खाली राखियो,जस्तै गोर्खाहरूको भाषा।
पृथ्वी नारायण शाहको सबभन्दा स्मरणीय सैनिक उपलब्धि सहरीकरण गरेको काठमाडौं उपत्यकाको विजय थियो, पूर्वतिर गण्डकी बेसी निर। यो भेगलाई त्यस समयमा नेपाल भनिन्थो। काठमाडौं पृथ्वी नारायण शाहको नयाँ राजधानी भयो, जहाँबाट उसले र उसका सन्तानहरूले तिनिहरूको डोमेन पूर्वमा कोशी बेसी पारी, उत्तरमा टिबेतियन प्ल्याटु, दक्षिणमा उत्तरी भारतको प्लेनहरू भित्र, र पश्चिममा कर्णाली/भेरी बेसी पारी र अझ पर।
एक्सप्यानसन, खासगरी उत्तर, पश्चिम, र दक्षिण तिर बिलायती र चिनीसँगको बर्दो द्वन्द्व ल्यायो। यसले युद्ध तिर लग्यो जसले गर्दा नेपालको हालको सीमाहरूसँग अनुरूप हुने क्षेत्र सम्म घट्यो। चीन र बेलायत दुवैले मध्यवर्ती राष्ट्रको महत्त्व बुझे र नयाँ देशको क्षेत्र अझ घटाउन प्रयास गरेनन्। किनकी काठमाडौं उपत्यका वा नेपाल राजनैतिक सुरुवातको नयाँ केन्द्र भएकोले, यो शब्दले विस्तारै पुरै मुलुकको सन्दर्भमा प्रयोग हुन आयो र खाली काठमाडौं उपत्यकाको लागि मात्र होइन। त्यस कारण गोर्खाली, गोर्खाको भाषा, फेरी नेपाली भनेर चिनिन आयो। |
|
